Bonvesin da la Riva, Disputatio musce cum formica (C)

Altre Opere Bibliografia


Eo Bonvesin dra Riva no voi fà k'eo no diga
sì com se desputava la mosca e la formiga
ki sta entri peccai, mat è s'el no's castiga:
ben fa ki salva l'anima per mor de dra fadhiga.
La mosca fò per l'airo voland se solazava
e vi la formigheta ke grand incarg portava;
voland d'incerc incerco molt forment la beffava,
digand: «Oi guaia ti, formiga marturiadha.
Guaia», zo dis la mosca, «tu ke no cai, formiga,
k'in mantenir la vita te de' tanta fadhiga;
zamai no ha reposso la toa vita cativa,
tu poi ben ess plu grama ka vermen c'unca viva.
Ma eo poss ess beadha per mia bonaventura,
in maldurar lo pan zamai no met eo cura,
zenza fadhiga alcuna eo trov la mia pastura
e trov grandment de spende in mia bonaventura.
Tu e' sempre in fadhiga ni poi haver bon tempo,
ma eo sont sempre in requie, in grand reficiamento;
eo sto su per li dischi pr'haver meioramento,
de molt guise condugi eo mang al me' talento.
Eo vo suver le golte dre donn e dri segnor,
almendé quand i dormeno, de stae quand è 'l calor,
e sì'g pegaz le golte e i mord senza temor;
da mi no's pò guardar ni rex ni imperator.
Eo sto in grand sozerno col donn e coi baron,
eo sto conseg in camera, conseg in so mason,
eo sto coseg al desco in grand refectïon,
eo sto sor li condugi, ni ben aiar se'n pon.»
Qaund quest parol intese la savïa formiga,
l'incarg k'ella portava, lo mett zos senza triga,
e guarda invers la mosca, ke viv senza fadhiga,
e dis: «Guaia ti misera, guaia tu mosca iniga,
guaia ti mosca mosca misera, ke't van de toa folia,
ke't gab de toa bruteza, de toa grand villania,
de to grand cativonia, te toa grand lecardia:
l'inverno è quel ke't paga de toa truffardia.
Tu no lavor de sta, tu mosca mal guïadha,
no fe' musinio in caneva, dond tu poss ess scampadha,
ke tu poss ess d'inverno e rica e asïadha,
no pens que t'indevenia, com la voia sì vadha.
Tu fe' com fa i lecardi ke spenden quant i pon:
de lavorar no curano doment k'i han sason;
ke venen po a mendigo, com homni bestïon,
e tocan mala via, segond k'è ben rason.
Ma eo fo saviamente, eo viv con grand sudor,
forment eo mett in caneva de sta per lo calor,
azò, quand ven d'inverno, k'eo viva a grand honor;
ki be's prové anz fagio, no dé venì a dexnor.
Eo do a zascun homo spiritüal exemplo
de lavorar a l'anima tanfin k'el ha so tempo,
d'incanevar in ce tant bon avanzamento
ke pos la mort el habia da spend in compimento.
Quella fadhiga è bon ke torna a utiltà,
ma quel è mat reposso k'indux aversità.
La toa vita croia, la toa catività,
Te fa venir a inodio de tuta l'umantà.
Perzò ke tu e' bruta, bolda, descognoscente,
perzò la toa brigadha desplax a tuta zente,
perzò fi fag li orae per descazà't grandmente:
zascun te ven a invidho, don tu po' ess dolente.»
Quiloga dis la mosca: «Eo voi monstrar rason
ke tu fe' pez ka mi con toe adovrason:
tu ve' invorand la blava e port in toa mason,
tu fe' tonsor e caneva dr'altrù possessïon.
Per quel ke tu fe'furti, perzò fi't malvoiudha,
tu fe' grand dagn de blava, tu mista malastrudha.
Fazand ti quel peccao, tu fi' a og tenudha
e fi' compresa al lazo, brusadha e confundudha.
Ma eo no fo quel furto, ni voi fa quel dalmagio;
eo mang de quel k'eo trovo, dra carne e del formagio,
de tant pur cum eo mangio, d'oltro no voi fà stragio:
per far monton in caneva no voi l'altrù dalmagio.»
Respon qui la formiga: «De m'à voiuo crear,
De m'à fag nass îl mondo per bon exemplo dar,
a utilità de l'hom, ke'n debia meiorar,
ke's debla a me' exemplo fedhelment adovrar.
A utilità de l'hom da po k'eo sont venudha,
degn'è ke a soe spensarie eo debla fì pascudha:
donca s'eo toi dra roba, per quel no sont eo fuira,
ni s'eo faz cavedhal per stà poi plu segura.
Eo sont predicadris de zascun hom vivente,
îl mond eo sont venudha per l'ho proprïamente;
adonca a so spensario eo deblo haver da spende,
donca, s'eo tol dra blava, nixun me'n pò reprende.
E s'el me smenaven ke fia perzò brusadha,
ni anc per quel no segue k'eo debla fì blasmadha;
ki fi mort ben fazando, la soa arma è beadha,
la mort contra raxon a multi homni è za dadha.
Ma tu, mosca cativa, ne fe' bon frgu ke sia:
no't basta haver da spende, inanz per toa folia
tug li condug pegaci, no è in ti cortesia,
in tut part o' tu brighi, pegaz a tuta via.»
Ancora dis la mosca: «La toa rason no vare
tu rampeg per la terra, ma eo sì ho doe are
e vo voland per l'airo, tost vo pur là o' me pare.
Ki'm vol prend, tost me'n fuzo, ma'l to fuzir poc vare.
Tu e' senza ar, tu misera, don tu no poi fuzir.
Tu fi' metua sot pei e fi' fagia morir;
ma eo ke poss volar, ki ne'm voless tenir,
tost fug, tost sont tornadha, e tost me'n poss partir.
Ancora le doe ale, ke m'en dae per volar,
significan ke l'homo ke vol in ce montar,
l'amore de De e del proximo in si debla servar,
e senza quest doe ale nixù's porrav salvar.
Per le doe ale s'intende le fe e l'ovramento,
senza quest al entrambe no's pò haver salvamento;
adonca eo ho doe ale per bon signifcamento,
perzò poss fì lodhadha grandment in compimento.»
Respond qui la formiga: «De terra sont formadha:
s'eo rampeg per la terra, no sont da fì blasmadha;
e s'alcun hom no'm guarda, sed eo fiz pestezadha,
a mi no smenaven per k'eo sia mal guïadha.
Anc habli tu doe hale, tu mosca malvoiudha,
tant e't plu mata e ossa, tant e't plu malastrudha.
Vezand ke tu no poi così tost fì prendudha,
perzò e't plu incressa e assai plu mal rezudha.
A segurtà dre ale tu e' plu squitizosa,
dond tu voland per l'airo plu e' perigrosa;
lo verme aragn te prende con redhe insidïosa,
e sì l'aragn te mangia, ti grama e angustïosa.
Le toe al, don tu't vani, tu no le adovri in ben,
inanz le dovrì a offende in zo ke no's conven;
tost mord e tost pegaci, tost fuz, no ste in fren,
dond per la toa ossanza sovenz te smenaven.
E imperzò tu't gabi de picen gabamento,
ni mai te poi vanar d'alcun bon ovramento,
se no d'offend a oltrù, de fà soz pegamento,
de dexedhar ki dorme, de darghe imbregamento.
Ma eo col me' lavor sì do bona xembianza,
da mi prend bon exemplo quel hom k'à cognoscanza.
Tut zo k'eo no habia ale per natural usanza
eo ho doe al k'en utile in dar bona xembianza.
Eo lavorand fromente sì do lox al Segnor,
do bon exemplo al proximo del spirital lavor,
adonca eo am lo proximo e am lo Creator,
e quest doe al k'eo ho, me renden grand honor.
Anchora eo lag stà l'ordio, e sì acoi del fromento:
per lo froment s'intende lo novo testamento,
là o's conten la fe del nostro salvamento,
adonca eo ho comego la fe e l'ovramento.»
Quilò respond la mosca e dis a tut via:
«Tu he metuo sot terra la toa albergaria.
Se tu no haviss in ti defect e feronia,
za no avriss fag casa sot terra in tenebria.
Quel sta in tenebria, ke sta entri peccai,
e li peccai en quii ke fan i omni acegai.
Ma eo no sto sot terra ni anc in los privai,
ma sto pares e vivo in log illuminai.
Lo to guadhagn ascondi in scurïa mason,
e sì fa'l peccaor, lo qual met in monton,
k'incaneva i peccai entr'enfernal preson,
O' el devrà habitar in soa perditïon.»
Respond qul la formiga: «Eo ho certa mason,
eo ho cert habitaculo, o' eo me poss repon.
Illò reposs e mangio, illò met in monton,
e sì fa l'om k'è savio, ke quer salvatïon.
Ma tu, mosca cativa, tu vana e dexviadha,
no he cert habitaculo ni roba incanevadha,
perzò quand ven d'inverno, ti grama, ti inganadha,
de la toa cativonia illora fi't pagadha.
Al miser peccaor tu poi fì comparadha:
Quel erra entro peccao ni ha casa alogadha,
no met dra roba insema per bon ovre acatadha,
dond l'arma pos la morte serà mal albergadha.
Se tu dis k'eo albergo sot terra in tenebria
e illò faz mia caneva, tant sont eo plu scaltria,
tant son eo plu segura, e mi e la roba mia.
Quel fa per mi, s'eo cerco segura albergaria.
El è ben grand fadhiga aguadheniar richeza:
ben governà e defende,quel è paior proeza.
perzò faz ca sot terra pr'have maior francheza,
azò k'eo stia segura con tuta mia richeza.
Eo fo com fa l'om iusto, k'ascond lo s guadhanio
in tal part ke i demonij zamai no'g pon trà dagno.
Ma quel hom è acegao, quel hom è mato e zanio,
ke perd per vanagloria s'el ha qualk bon guadhanio.
Quel en bon tenebrie îl qui fi conservao
quel ben k'al grand besonio firà pos atrovao.
Ma quelle tenebrie ke fan l'om acegao,
ki albergass in quelle, mal hav ess albergao.
Tut zo k'eo sia ascosa per ess segura a tempo,
eo sont pares e clara per grand adovramento,
eo do splandor ai omini, eo do a lor bon exemplo
de lavorar a l'anima doment k'i han so tempo.»
A quest parol la mosca sì parla con furor,
e dis a la formiga: «Tu e' negra in color,
tu par da quii da inferno, k'in nigri e'd grand sozor,
el par ke tu sii stadha entr'enfernal horror.
Tu par de quii da inferno, tant'è la toa negreza,
donca com po't dà exemplo, se no pur de reeza?
Zamai da incostro negro no pò descend blancheza,
ni da brutura alcuna no pò descend neteza.
Re arbor fa re frugio, l'un spin fa l'oltro spin.
Tu e' nerga com corbo: da corb ex corbatin.
Com donca po't far frugio ke plaza ai toi vesin,
Com po't dar bon exemplo ai grang e ai picenin?
Dal corb no ex columba, ni fa splendor lucente;
dal scurio no ven lux, inanz ven oltramente.
Tu k'e' sì negra e scuria, com po't far frug placente,
com po't dar lux e exemplo ke sia sufficïente?»
A quest parol responde la savia formigheta:
«Anc apira eo negra 'd fora, dentro sonf blanche e neta,
in bon virtù e in ovre sont bella e adorneta.
Sont bona per exemplo, tut zo k'eo sia negreta.
Tut zo k'eo sïa negra e pizna per natura,
per molta sapïentia sont resplendent e pura.
Vil arbor par la vidhe, molt par soza in figura
dond ex vin precïoso, k'ai omni dà pastura.
La negra gallineta fa ov de grand blancheza,
el fa la negra pegora blan lag e'd grand dolceza:
no segu'ke tut coss negre habian in si reeza,
anz ghe porrav ess frugio, bontà e grand neteza.
Bon vin fa l'uva negra, vermeg e savoroso,
lo qual, ki'n bev per modho, sì ten l'om confortoso.
L'arbor dé fì guardao s'el fa frug precïoso,
On s'el fa frug amaro on frug fastidïoso.
L'erbor ke fa bon frugio no dé za fì blasmao:
quent ke se sia la rusca, el dé pur fì lodhao.
Da mi ex bon exemplo, dond l'om dé fì salvao,
donca a la mia negreza no dé za fì guardao.
Ma tu, mosca ctiva, in tut poi fì blasmadha:
a mi, anc sia eo negra, no po't fì comparadha.
Tu ve' sovra omia puza, no't guard da ess sozadha;
lo puzolent peccao ten l'arma impanatnadha,
Tu e' cativa e fragile: eo sont fort e nervosa,
tu e' villana e ossa e bruta e ascarosa:
oe sont cortes e neta, ovrent e virtüosa.
Da ti no ven xembianza se no malitïosa.
Lo to intendimento tut è in luxurïar,
tut è pur in lecame, no miga in lavorar;
In dar brega a oltrù, in mord, in xaguiar
e in far pegaz per tuto, ni oltro voriss far.
Tu he mort multi homini con to mors veninento,
tu fe' com fa'l peccao, ke met l'arma in tormento,
ma eo per lo contrario sì faz quel ovramento,
dond l'om ke vol ess savio, sì pò trà bon exemplo.
Eo no parcisc al corpo quand è lo temp dra sta,
no sont luxurïosa, no atend a gordedhà;
eo met dra blava insema in molta quantità
e viv de net condugio, no miga 'd brutedhà.
Omia gran k'eo acoio, on segar on formento,
in doe part lo partisco, e zo a intendemento
k'el no faza sot terra alcun zermeiamanto,
azò k'el me' condugio no's debia perd anz tempo.
E quest è magisterio ke l'om dé ben guardar,
k'el faza tal moviria ke no's possa guastar,
azò k'îl temp dra morte, ke no's pò lavorar,
k'el possa star seguro, gauder e repossar.
Quel hom ke fa moviria ke's guasta e ke marcisce,
quel dura mal indarno e grandment se'n pentisce,
perzò k'al grand besonio tut perd e impoverisce,
e grand malaventura ados ghe revertisce.
Ki vol incanevar bon gran k'el no marcisca,
azò k'el no zermeia, la carità partisca,
am De e am lo proximo, e in quel ben perfinisca,
azò k'in vita eterna avanz e inrichisca.
Anchora d'mia blava eo port comeg in pax,
Refuo lo gran de l'ordio perzò k'el me desplax,
Perzò k'el ha la scorza trop dura e trop malvax:
Per l'ordio s'indente lo gran del Satanax.
Per l'ordio s'intende lo vitio de resia,
Ke te'l cor indurao in fang e in tenebria.
Gram lo credent e'l gaçaro ke ten per quella via:
Plu pò ess gram l'eretico ka peccaor ke sia.
Guaia ki mangia l'ordio, ki's pass de l'heresia,
Ke lassa stà'l formanto, zoè la drigia via,
Zoè la fe catholica, k'è senza tenebria;
Guaia credent e gazari sor tuta zent ke sia.»
Quand hav dig la formiga con soa lengua argudha,
A le no sop responde la mosca malastrudha,
Ma va voland per l'airo, cercando soa ventura,
E torna a far quel'ovra ke quer la soa natura.
La formigheta savia in soa bonaventura
Apia lo gran in boca, se'n va co la venzudha.
Ki vol ess pro e savio e trà vita segura,
Da la pormiga imprenda k'è pizna creatura.